Choć Konstytucja RP gwarantuje, że nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, każdy rodzic wie, że rok szkolny oznacza wydatki znacznie wykraczające poza podręczniki i wyprawkę. W praktyce pojawiają się dziesiątki dodatkowych opłat – od składek na Radę Rodziców, przez wycieczki, po prezenty dla nauczycieli i dzieci. Czy wszystkie te koszty edukacji są zgodne z prawem?
Bezpłatna szkoła – teoria kontra praktyka
Art. 70 ust. 2 Konstytucji RP jasno stanowi, że „nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna”. Przepisy ustawy – Prawo oświatowe rozwijają tę zasadę, wskazując, że obowiązek szkoły obejmuje zapewnienie uczniom bezpłatnego dostępu do edukacji i materiałów dydaktycznych. „Wszelkie opłaty narzucane przez szkołę, takie jak składki klasowe czy obowiązkowe wpłaty na komitet rodzicielski, nie mają podstawy prawnej” – podkreśla adwokat Tymoteusz Paprocki z Kancelarii Paprocki, Wojciechowski & Partnerzy. „Art. 84 ustawy wyraźnie mówi, że fundusze rady rodziców pochodzą z dobrowolnych składek. Brak wpłaty nie może powodować żadnych negatywnych konsekwencji wobec dziecka”.
Składki na Radę Rodziców i prezenty
Rada Rodziców, potocznie nazywana komitetem, funkcjonuje w każdej szkole i ma prawo gromadzić środki na wspieranie placówki. Jednak – jak tłumaczy mecenas Paprocki: „kluczowe jest to, że składki mają charakter wyłącznie dobrowolny. Brak wpłaty nie może w żadnym przypadku wpływać na ocenę, traktowanie ucznia ani jego udział w zajęciach czy wydarzeniach szkolnych”. Podobnie wygląda kwestia składek na prezenty dla nauczycieli czy dla dzieci z okazji świąt. To inicjatywy społeczne rodziców, które nie wynikają z żadnych przepisów prawa.
Wycieczki, kino, teatr, spotkania z autorami – dodatkowe, nie obowiązkowe
Kolejną kategorią kosztów są wycieczki czy wyjścia do kina i teatru. Z jednej strony to wartościowe elementy życia szkolnego, z drugiej – poważne obciążenie finansowe dla rodziców. „Wycieczki to forma zajęć dodatkowych, uregulowana w rozporządzeniu MEN z 25 maja 2018 r. Udział wymaga zgody rodziców i wiąże się z kosztami, ale ma charakter całkowicie dobrowolny” – zaznacza adwokat. „Jeżeli uczeń nie jedzie na wycieczkę, szkoła ma obowiązek zapewnić mu opiekę na miejscu”.
Rodzice często sygnalizują też problem związany z wizytami autorów książek w szkołach. Dzieci bywają podczas takich spotkań zachęcane, a czasem nawet czują się zobligowane do zakupu książki. „Szkoła ani zaproszeni goście nie mogą zobowiązywać uczniów lub rodziców do zakupu książek czy innych publikacji. Udział w spotkaniu nie może być uzależniony od zakupu, a dziecko nie może ponosić negatywnych konsekwencji, jeśli rodzic nie zdecyduje się na taki wydatek” – wyjaśnia mecenas.
Podobnie wygląda kwestia dodatkowych ćwiczeń czy materiałów edukacyjnych. „Nauczyciel może wskazywać wartościowe książki, ale nie może ich narzucać. Podstawowe podręczniki w szkołach podstawowych finansowane są przez państwo. Decyzja o zakupie dodatkowych ćwiczeń należy wyłącznie do rodziców” – dodaje prawnik.
Obiady – płatne, ale z możliwością wsparcia
Innym kosztem, z którym muszą liczyć się rodzice, są obiady w szkolnej stołówce. To jedyny obszar, gdzie szkoła faktycznie pobiera opłaty, ponieważ chodzi o usługę, a nie o element bezpłatnej nauki. „Opłaty za posiłki są zgodne z prawem, ale gmina może dofinansować obiady dzieciom z rodzin o niskich dochodach. Ustawa o pomocy społecznej nakłada na samorządy obowiązek wsparcia, aby żadne dziecko nie zostało pozbawione posiłku” – podkreśla adwokat Paprocki.
Wsparcie systemowe
Świadczenie „Dobry Start”, czyli popularne 300+ na wyprawkę szkolną, przysługuje raz w roku wszystkim uczniom do ukończenia 20. roku życia (lub 24. roku życia w przypadku uczniów z orzeczoną niepełnosprawnością), którzy uczą się w szkole podstawowej, ponadpodstawowej, policealnej czy w szkole dla dorosłych. Nie obejmuje studentów. Świadczenie dotyczy wyłącznie uczniów w rozumieniu ustawy – Prawo oświatowe. Student natomiast podlega ustawie – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, dlatego nie jest w tej grupie. „Program ma wspierać rodziny w corocznych kosztach wyprawki szkolnej – zeszytów, plecaków, przyborów – wyjaśnia adwokat Paprocki. Na studiach takiego obowiązkowego pakietu już nie ma, a państwo zapewnia inne formy wsparcia, np. stypendia socjalne, stypendia dla osób z niepełnosprawnościami czy stypendia rektora.”
Prawa rodzica – czego możesz odmówić, a co musisz opłacić
Musisz opłacić:
- Obiady w stołówce (choć gmina może dofinansować).
- Wycieczki, kino, teatr – jeśli rodzic wyrazi zgodę na udział dziecka.
Możesz odmówić:
- Składki na Radę Rodziców / komitet klasowy.
- Składki na prezenty dla nauczycieli i dzieci.
- Zakup dodatkowych książek czy ćwiczeń spoza podstawy programowej.
- Kupno książek od autorów zaproszonych do szkoły.
Pamiętaj:
- Brak wpłaty nie może wpływać na oceny, udział w zajęciach ani traktowanie dziecka (art. 84 ust. 6 ustawy – Prawo oświatowe).
- Szkoła musi zapewnić opiekę dziecku, które nie jedzie na wycieczkę.
Najważniejsze jednak, by rodzice wiedzieli, że żadna wpłata na komitet, prezent czy dodatkową książkę nie jest obowiązkowa – a brak składki nie może w żaden sposób wpływać na dziecko.