Akceptacja, uważność i poczucie bezpieczeństwa nie tylko kształtują dzieciom obraz samych siebie, ale też wpływają na to, jak budują relacje z rówieśnikami, radzą sobie z emocjami i funkcjonują w grupie. Dlatego tak ważna jest codzienna rozmowa, wspólna refleksja i nauka empatii. Jak mówić do dzieci, by je wspierać?
Jak dorośli wpływają na samoocenę i relacje dziecka?
Dzieci poznają siebie poprzez odbicie w oczach dorosłych. To, jak są postrzegane i nazywane przez najbliższe im osoby – rodziców, nauczycieli, opiekunów – kształtuje ich obraz samego siebie. Każde dziecko rodzi się z naturalną ciekawością i potrzebą akceptacji, jednak dorośli – często nieświadomie – mogą ten rozwój ograniczać, stosując etykiety i oceny, które na długo zapadają w pamięć. Słowa takie jak „jesteś niezdarą” czy „z tobą to zawsze jest problem” mogą głęboko zagnieździć się w psychice dziecka, stając się częścią jego tożsamości.
Etykiety, które ograniczają
Poczucie własnej wartości nie jest cechą wrodzoną – kształtuje się codziennie, w relacji z dorosłymi. Jak pokazują badania prof. Carol Dweck z Uniwersytetu Stanforda, dzieci chwalone za wysiłek i zaangażowanie rozwijają tzw. nastawienie na rozwój – lepiej radzą sobie z porażkami, są bardziej wytrwałe i otwarte na wyzwania. Z kolei etykietowanie obniża motywację i sprawia, że dziecko przyjmuje negatywny obraz siebie jako coś stałego i niezmiennego. Ma to wpływ nie tylko na wyniki w nauce, ale również na relacje społeczne – jak podkreśla psycholożka dr Susan Harter, samoocena to jeden z kluczowych czynników determinujących jakość relacji z rówieśnikami. Dzieci z niskim poczuciem własnej wartości częściej wycofują się z kontaktów, unikając ich z obawy przed kompromitacją, porównywaniem czy odrzuceniem. Inne, by ukryć brak pewności siebie, mogą reagować agresją. Tymczasem dzieci, które czują się akceptowane przez swoich opiekunów, są zwykle bardziej otwarte, ufne i odporne psychicznie – rzadziej stają się ofiarami przemocy rówieśniczej i łatwiej budują zdrowe relacje społeczne.
Bezpieczne relacje zaczynają się w domu
Poczucie własnej wartości nie zależy od wyników w nauce czy pochwał w zeszycie. To wewnętrzne przekonanie, że ma się swoją wartość niezależnie od sukcesów, ocen w szkole i opinii innych. To siła, która pozwala dziecku wchodzić w relacje bez lęku, bez potrzeby udowadniania swojej wartości. Kiedy dziecko czuje się ważne, akceptowane i wysłuchane w domu, z większą pewnością wchodzi w świat rówieśników. Dlatego tak ważne jest budowanie codziennej atmosfery bezpieczeństwa – opartej na szacunku, zrozumieniu i empatii.
„Bezpieczne relacje w domu to warunek zdrowego rozwoju dziecka. Ich podstawą powinna być bezwarunkowa miłość i akceptacja dziecka takim, jakim jest. Dzięki temu rośnie w nim przekonanie, że jego emocje, problemy i potrzeby są istotne, a ono samo ważne i kochane. I że nie musi nic nikomu udowadniać, by zasługiwać na miłość. Ma to ogromny wpływa przyszłe relacje i dobre funkcjonowanie w dorosłym życiu” – podkreśla psycholog Urszula Młodnicka, ekspertka Akademii Bezpiecznego Puchatka.
Co może zrobić dorosły – tu i teraz?
„Naszą rolą – jako dorosłych nie jest ocenianie dzieci, lecz wspieranie ich w rozwoju we własnym tempie i pomoc w odkrywaniu ich potencjału. Może się to przejawiać poprzez towarzyszenie dzieciom w codziennych wyzwaniach, dodawaniu odwagi, a po odniesionej porażce uczeniu, że błędy są naturalną częścią rozwoju, ponieważ pokazują, co możemy zrobić lepiej następnym razem” – dodaje Urszula Młodnicka.
Małe gesty – wielka wartość
Budowanie poczucia własnej wartości i bezpiecznych relacji nie wymaga wielkich gestów – liczą się codzienne działania. To, jak mówimy do dzieci, jak ich słuchamy i jak jesteśmy przy nich obecni, ma realny wpływ na to, jak postrzegają siebie i świat. Ekspertka radzi:
Okazujmy bezwarunkową akceptację. Nie bójmy się mówić dzieciom wprost: „Jak dobrze, że jesteś”, „Lubię spędzać z tobą czas”, „Brakowało mi ciebie”.
Zamieńmy ocenę na wsparcie. Zamiast: „Nic nie umiesz”, powiedzmy: „Widzę, że to jest dla ciebie trudne – potrzebujesz pomocy?”.
Chwalmy za wysiłek, nie tylko za efekt. Gdy dziecko zapyta: „Ładne?”, zapytajmy, czy jemu się podoba. Doceniamy starania: „Widzę, jak bardzo się starałeś”, „Możesz być z siebie dumny”.
Dawajmy uwagę. Pokazujmy, że pasje naszych dzieci są dla nas ważne. Cieszmy się małymi i większymi sukcesami. Wspierajmy w trudnych momentach i chwilach słabości – każdy je przecież ma.
Nie porównujmy dzieci do innych. Każde dziecko rozwija się w swoim tempie. Zamiast porównań, zachęćmy do refleksji: „Co zrobiłeś lepiej niż ostatnio?”, „Czego się dziś nauczyłeś?”, „Z czego jesteś dumny?”.
Pokazujmy pozytywne konsekwencje działań. Zamiast tylko oceniać, mówmy o efektach: „Dzięki swojemu wysiłkowi coraz lepiej czytasz. Niedługo będziesz mógł to robić samodzielnie”.
Budujmy codzienne rytuały bliskości. Wspólna kolacja, rozmowa przed snem, pytanie: „Jak się dziś czułeś w szkole?” lub „Co dobrego cię spotkało?” potrafią zdziałać więcej niż niejeden wykład.
Uczymy się razem
Jednym z przykładów inicjatyw wspierających dzieci w budowaniu zdrowych relacji jest Akademia Bezpiecznego Puchatka. Podczas zajęć dzieci uczą się rozpoznawania emocji, radzenia sobie w trudnych sytuacjach i rozwijania empatii – a także tego, jak być dobrym kolegą i koleżanką. Edukacja emocjonalna i społeczna w pierwszych latach nauki ma kluczowe znaczenie. Program promuje relacje oparte na szacunku, zrozumieniu i bezpieczeństwie.
W roku szkolnym 2024/2025 Akademia Bezpiecznego Puchatka objęła swoim zasięgiem ponad 240 tys. pierwszoklasistów, 13 tys. nauczycieli i 5,5 tys. szkół podstawowych w Polsce. Od początku istnienia programu wzięło w nim udział już ponad 3,5 mln uczniów – co czyni go największą tego typu inicjatywą edukacyjną w kraju.
Akademia to bezpłatny program dla uczniów klas I szkół podstawowych, uczący zasad bezpieczeństwa w sześciu kluczowych obszarach: w szkole, w domu, na drodze, w internecie, w relacjach rówieśniczych i podczas wypoczynku. Materiały tworzone są we współpracy z psychologami i ekspertami ds. bezpieczeństwa. Program objęty jest patronatem honorowym Komendanta Głównego Policji.