Butoh to awangardowy, współczesny taniec japoński, a dookreślając i zamykając go w szerszej klamrze terminologicznej – „filozofia tańca” i performance. W latach 80. XX wieku butoh osiągnął popularność międzynarodową, przekraczając granice kulturowe między światem Zachodu i Wschodu.
Tekst: Julia Staręga
Butoh narodził się na przełomie lat 50. i 60. XX wieku za sprawą działalności dwóch artystów: awangardowego tancerza Tatsumiego Hijikaty, uznawanego za mistrza butoh i Kazuo Ōno. Nazwa tańca powstała w wyniku połączenia dwóch japońskich ideogramów bu – oznaczającego taniec i toh – czyli krok.
Historia tańca
W reakcji na przegraną Cesarstwa Japonii w II wojnie światowej, traumę i zwiększające się wpływy europejskie i amerykańskie w kraju, wielu Japończyków odczuwało głębokie upokorzenie i rozgoryczenie. Oliwy do ognia dolało zawarcie w San Francisco w 1951 roku Japońsko-Amerykańskiego Układu o Bezpieczeństwie (podpisanego w 1960), które pociągnęło za sobą falę protestów społecznych. Jak zauważa Grzegorz Janikowski, japońskie społeczeństwo domagało się „prawa do samostanowienia i powstrzymania procesu westernizacji kultury japońskiej”[1]. Artyści na przełomie lat 1959/1960 odegrali w manifestacjach znaczącą rolę – połączyli protest społeczny z artystycznym w postaci tanecznych i muzycznych performensów. Nawoływali w nim do odrzucenia wpływów zachodniego modernizmu na rzecz zwrócenia się ku tradycyjnej sztuce, religii i obrzędom (jak robił to np. pisarz, bard i skandalista Yukio Mishima).
Tatsumi Hijikata i Kazuo Ōno, pomysłodawcy butoh, reprezentowali odmienne szkoły artystyczne. Hijikata był związany z Ausdruckstanz (pol. wolny taniec) wyrosłym z niemieckiego ekspresjonizmu tanecznego Mary Wigman. Ōno zaś wywodził się ze szkoły tańca klasycznego. Pierwszy spełniał się w gwałtownych, epatujących erotyzmem i namiętnością spektaklach, podczas gdy drugi w sennych i poetyckich. Obaj uosabiali dwie, przenikające się sfery życia: mroczną, odwołującą się do przemijania i śmierci oraz jasną, związaną z radością i celebracją istnienia. Wspólnie opracowali taniec, w którym wspomniane jakości nierozerwalnie się ze sobą łączą i na siebie oddziałują.
Butoh jako performance artystyczny
Butoh jest tańcem buntu wobec ograniczających konwenansów. Przeciwstawia się powszechnemu dyktatowi piękna, młodości i szczęścia. Celowo porusza tematy owiane kulturowym tabu, takie jak śmierć, przemijanie, choroba, śmierć uznając je za równorzędnie istniejące i naturalne. Choć jest wykonywany na scenie, skupia się nie na akcie odbiorczo-nadawczym, a na intymnym przeżywaniu własnej cielesności i emocjonalności.
W odróżnieniu od konwencjonalnego sposobu tańca, tancerze butoh nie są ograniczeni sztywną choreografią. Jak zauważa Janikowski, istotą ich scenicznej ekspresji jest „bycie niczym”. Natsu Najakima, pierwsza kobieta tańcząca butoh, wyjaśniając to pojęcie wspomniała, że: „Tancerz pozbywa się swej społecznej tożsamości i koncentruje się na ciele jako takim. «Bycie niczym» jest całkowicie różne od ekspresji zachodniego tańca, w którym nacisk kładzie się na taniec wykonywany przez ludzką istotę. W butoh porusza się i tańczy «coś», a nie «ktoś». Co ważne, „przedstawienie butoh nie jest figuratywnym ruchem, lecz rezultatem transformacji, która zachodzi w głębi ciała wykonawcy”. Nie należy jednak utożsamiać butoh z tańcem transowym, chodzi raczej o ultra-świadomość i wejrzenie w siebie.
Ciało tancerza, sprowadzone do funkcji „biologicznego naczynia”, „tkanki mięśniowo-kostnej”, staje się narzędziem ekspresji, które z otwartością i gotowością czeka, aż zewnętrzna siła wprawi je w ruch. Przez siłę tę należy rozumieć nieuświadomione, stłumione lub wyparte emocje, zaskakujące odczucia płynące z ciała (swędzenie, drżenie mięśni) czy bodźce zewnętrzne (wzrokowe i słuchowe). Każdy z tych elementów materializuje się w ruchu, otwiera drogę do samopoznania i przeżycia czegoś na kształt starogreckiego katharsis. Pozwala na przeżywanie życia jako takiego, w którym piękno łączą się z przemijalnością i brzydotą.
W najbliższą niedzielę 15.12. 2024 Wojciech Matejko poprowadzi warsztaty taneczne butoh na warszawskim Jazdowie. Szczegółowe informacje dostępne pod linkiem: Księżycowe warsztaty butoh w Warszawie.
[1] G. Janikowski, Tańcząc w stronę korzeni [w:] „Kultura enter – miesięcznik wymiany idei”, 2008/09, nr. 2.